Żywienie w zespole policystycznych jajników
Zespół policystycznych jajników (z ang. polycystic ovary syndrome, PCOS) – najczęstsze zaburzenie endokrynologiczne dotykające kobiety w wieku rozrodczym, będące jednocześnie najczęstszą przyczyną niepłodności. Szacuje się, że z problemem tym boryka się od 5 do nawet 15% wszystkich kobiet. Choroba ta charakteryzuje się występowaniem licznych torbieli na jajnikach, chronicznymi zaburzeniami owulacji lub jej zanikiem, otyłością czy hiperandrogenizmem (nadmiarem androgenów – męskich hormonów płciowych).
Z zespołem policystycznych jajników wiąże się występowanie zaburzeń metabolicznych. W przeważającej części przypadków obserwuje się obecność insulinooporności, czyli zmniejszonej wrażliwości tkanek na insulinę, która prowadzi do stanu przewlekłego podwyższenia stężenia tego hormonu w surowicy krwi. Zaburzenie to, zwane hiperinsulinemią, pobudza jajniki i/lub nadnercza do wytwarzania androgenów. Ich nadmiar z kolei objawia się hirsutyzmem (patologicznym owłosieniem u kobiet), trądzikiem, łojotokiem, a nawet obniżeniem tonu głosu i zmianą sylwetki ciała na bardziej męski. Nadmierne owłosienie pojawia się w miejscach typowych dla mężczyzn, takich jak: klatka piersiowa, twarz, ramiona czy brzuch. Często obserwuje się również wzmożone wypadanie włosów lub łysienie typu męskiego. Dodatkowo, na stan ten może mieć wpływ obserwowane u kobiet z PCOS zwiększone stężenie hormonu luteinizującego, który stymuluje pęcherzyki jajników do wzmożonego wydzielania androgenów.
Towarzyszący PCOS hiperandrogenizm jest jedną z przyczyn zaburzeń miesiączkowania. Nieregularne cykle obserwuje się u 70-80% kobiet, a wtórny zanik miesiączki u 20%. Objawy te zwykle są ściśle związane z zaburzeniami płodności.
Współtowarzysząca PCOS oporność tkanek na insulinę predysponuje do nadmiernego magazynowania tkanki tłuszczowej w organizmie, co w konsekwencji prowadzi do nadwagi i otyłości. Z kolei nadmiar zgromadzonego w ustroju tłuszczu jest czynnikiem, który powoduje zaburzenia owulacji, w związku z czym może wpływać na nasilenie objawów PCOS. Mamy wówczas do czynienia z mechanizmem błędnego koła.
Nadmierna masa ciała u kobiet z PCOS obserwowana jest u około 50% chorych. Cechą charakterystyczną jest gromadzenie tkanki tłuszczowej w okolicach jamy brzusznej. Nadmiar tego rodzaju tkanki jest szczególnie niebezpieczny z uwagi na jej wyjątkową aktywność metaboliczną. Produkuje ona bowiem szereg substancji prozapalnych (np. interleukina 6), prozakrzepowych, substancji prowadzących do zaburzeń gospodarki węglowodanowej i lipidowej, a także substancji przekształcających androgeny w estrogeny.
Przyczyny
Dokładne przyczyny powstawania zespołu policystycznych jajników nie zostały dotychczas wnikliwie zbadane. Jednakże istnieją trzy główne hipotezy patofizjologii PCOS. Pierwsza z nich, hipoteza gonadotropowa, sugeruje, że choroba ta jest efektem nadmiernego wydzielania hormonu luteinizującego i obniżenia aktywności hormonu folikulotropowego, co prowadzi do wzmożonej produkcji androgenów i zaburzeń miesiączkowania. Z kolei hipoteza insulinozależna zakłada, że PCOS jest konsekwencją insulinooporności i hiperinsulinemii (wzmożone wydzielanie androgenów). Ostatnia hipoteza – hipoteza jajnikowa wskazuje na nieprawidłowe wydzielanie i metabolizm androgenów w jajnikach. Bądź, co bądź – wszystkie te hipotezy, mają jedną wspólną cechę – wzmożone wydzielanie androgenów – być może warto szukać przyczyny w tym kierunku?
Naukowcy obserwują również związek między zbyt niskim poziomem witaminy D w organizmie a powstawaniem PCOS. Niedobór tej witaminy zmniejsza wydzielanie estrogenów i nasila produkcję parathormonu i testosteronu (jedne z objawów PCOS). Ponadto, wraz z towarzyszącym niedoborem wapnia może powodować zaburzenia cyklu miesiączkowego. Zbyt niskie stężenie witaminy D zwiększa ryzyko poronienia. Witamina D wpływa również funkcję wydzielniczą komórek beta trzustki – produkujących insulinę.
Jedną z przyczyn rozwoju zespołu policystycznych jajników może być przewlekły stan zapalny oraz stres oksydacyjny występujący w organizmie.
Uwarunkowania genetyczne stanowią podłoże rozwoju tej choroby, jednak sposób jej dziedziczenia jest bardzo skomplikowany i nie został jeszcze do końca poznany. Osoby, u których w rodzinie stwierdzono przypadki zachorowań znajdują się w grupie podwyższonego ryzyka, w związku z czym powinny się regularnie badać i obserwować swoje ciało.
Diagnostyka
Diagnostyka zespołu policystycznych jajników to trudna i skomplikowana procedura, wymagająca sporego nakładu kosztów i doświadczonego specjalisty. Objawy tej choroby są niespecyficzne i mogą różnić między sobą. Nie u wszystkich pacjentek obserwowane są takie same, schematyczne symptomy. Kierując się Rotterdamskimi Kryteriami rozpoznawania z 2003 roku, zespół policystycznych jajników stwierdza się jeśli występują co najmniej 2 z 3 objawów, takich jak: zanik lub nieregularne owulacje, kliniczne i/lub biochemiczne oznaki hiperandrogenizmu czy obecność policystycznych jajników.
Konsekwencje zdrowotne PCOS
Zespół policystycznych jajników to poważna choroba, której absolutnie nie należy bagatelizować. Nieleczona może skutkować niebezpiecznymi konsekwencjami zdrowotnymi. Z uwagi na towarzyszące jej zaburzenia metaboliczne koreluje z ryzykiem rozwoju chorób metabolicznych, takich jak: cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze czy miażdżyca. Nieprawidłowe stężenie cholesterolu i trójglicerydów we krwi sprzyja zawałom serca i udarom. W skutek nieregularnych cykli miesiączkowych, dochodzi do zaburzeń w przemianach błony śluzowej macicy, co może wiązać się ze zwiększonym ryzykiem nowotworów endometrium i raka piersi – zwłaszcza u kobiet w wieku przedmenopauzalnym. PCOS może spowodować problem z zajściem w ciążę lub jej komplikacje, a nawet poronienie. Zmiany w wyglądzie spowodowane hiperandrogenizmem mogą doprowadzić do zaburzeń jakości życia, negatywnym wpływem na zdrowie psychiczne pacjentki, depresją czy stanami lękowymi.
Leczenie PCOS
Leczenie zespołu policystycznych jajników wymaga zintegrowanego działania lekarza prowadzącego i dietetyka. Oprócz leków stabilizujących poziom hormonów, odpowiednia dieta to podstawa. Warto również zwiększyć swoją aktywność fizyczną.
Żywienie w zespole policystycznych jajników
Towarzyszące PCOS insulinooporność, hiperandrogenizm czy zbyt wysokie stężenie cholesterolu mogą ulec zmniejszeniu już przy niewielkim obniżeniu masy ciała. Dieta zatem będzie odgrywała kluczową rolę w przebiegu choroby. Mimo że dotychczas nie ustalono jednego, uniwersalnego modelu żywienia w zespole policystycznych jajników, to jednak słusznym rozwiązaniem wydaje się być dieta o niskim indeksie glikemicznym, której podstawą są produkty zawierające węglowodany złożone, powoli podnoszące poziom glukozy i insuliny we krwi. Zapobiega to gwałtownym szczytom insulinowym, oporności tkanek na insulinę i hiperinsulinemii. Niższe stężenia tego hormonu we krwi wiążą się ze zmniejszoną produkcją androgenów.
Dieta o niskim indeksie glikemicznym (IG)
Dieta o niskim IG polega na wykluczeniu węglowodanów prostych i zastąpieniu ich złożonymi. Te drugie, jak już wcześniej wspomniano, powodują umiarkowany wzrost poziomu glukozy w surowicy krwi. Ponadto, są bogate w błonnik pokarmowy, który dodatkowo reguluje metabolizm glukozy. Dzięki powolniejszemu trawieniu węglowodanów, wyrzut insuliny jest prawidłowy. Surowe produkty są podstawą diety o niskim IG. Większość warzyw i owoców niepoddanych obróbce cieplnej będzie najlepiej zapobiegać gwałtownemu wzrostowi glikemii. Wysoka temperatura i długi czas gotowania zwiększają bowiem IG produktów, w związku z czym nie należy ich rozgotowywać, a zjadać na półtwardo (al dente). Warto również zwrócić uwagę na łączenie produktów węglowodanowych ze zdrowymi tłuszczami i błonnikiem. Ten ostatni zwiększa wydzielanie żółci, która emulguje tłuszcz i ułatwia jego trawienie. Z kolei tłuszcz blokuje wydzielanie soków żołądkowych, co w konsekwencji powoduje spowolnienie trawienia wszystkich składników, w tym węglowodanów. Najlepszym wyborem będą orzechy, pestki, czy oleje roślinne połączone z warzywami.
Dieta pulse-based
Jak dowodzą badania, zastosowanie tej diety w połączeniu z aktywnością fizyczną może przynieść korzyści w leczeniu zespołu policystycznych jajników. Podstawą diety pulse-based są rośliny strączkowe (fasola, soczewica, groch, bób, ciecierzyca) – produkty o niskim IG. Z uwagi na dużą zawartość błonnika pokarmowego będą one utrzymywały stężenie glukozy we krwi na stałym poziomie i zapobiegały nagłym wyrzutom insuliny. Ich regularne spożycie może poprawić profil lipidowy, obniżyć ciśnienie tętnicze i kontrolować poziom glikemii. Zawarty w roślinach strączkowych d-pinitol wykazuje zdolności przeciwzapalne, zmniejsza insulinooporność i reguluje poziom glukozy we krwi. Połączenie tej diety z aktywnością fizyczną pomaga w obniżeniu masy ciała, poprawia regularność cykli miesiączkowych i morfologię jajników.
Ograniczenie nabiału
Mleko i jego przetwory są źródłem dobrze przyswajalnego białka czy wapnia. Jednak kobiety z PCOS powinny ograniczać spożycie produktów mlecznych, zwłaszcza tych odtłuszczonych, nawet będąc na diecie odchudzającej. Zawartość hormonów w produktach mlecznych podczas ich odtłuszczania w procesie technologicznym ulega zmianie. Stają się one wówczas zbyt dobrym źródłem hormonów androgenowych, kosztem estrogenów czy progesteronu – żeńskich hormonów płciowych. Ponadto, zmniejszeniu ulega również zawartość witaminy D, której udział z uwagi na oddziałujące na płodność działanie hormonalne w terapii PCOS powinien być wręcz zwiększony. Dodatkowo, sugeruje się także, że nabiał ma działanie insulinogenne, które sprzyja obniżeniu wrażliwości tkanek na insulinę.
Białko w diecie
Kobiety ze stwierdzonym PCOS powinny zmniejszyć udział w diecie białka pochodzenia zwierzęcego na korzyść roślinnego. Wykazano, że osoby spożywające duże ilości białka zwierząt mają większe predyspozycje do wystąpienia niepłodności. Ponadto, jak dowodzą badania białko ryb i jaj nie ma wpływu na przebieg owulacji, w przeciwieństwie do mięsa czerwonego i drobiu, które może być przyczyną pojawienia się niepłodności.
Tłuszcz w diecie
Jak już wcześniej wspomniano, tłuszcz w diecie kobiet z PCOS odgrywa istotną rolę w gospodarce insulinowej. Warto swoją dietę wzbogacać w tłuszcz, jednak musi być on zdrowy. Zbyt duży udział nasyconych kwasów tłuszczowych może spowodować miażdżycę czy nowotwory (i to nie tylko u chorych z PCOS!). Jeszcze groźniejsze są kwasy tłuszczowe typu trans, które znajdują się w twardych margarynach, fast-foodach czy chipsach. Ich spożycie powoduje choroby układu krążenia również u osób bez większych problemów zdrowotnych, ale także sprzyja powstawaniu niepłodności. Kobiety z zespołem policystycznych jajników muszą zwrócić szczególną uwagę na spożycie wyżej wymienionych kwasów tłuszczowych i zastępować je olejami roślinnymi czy orzechami.
Witaminy i minerały w dietoterapii PCOS
Witamina E jest związkiem, którego zdecydowanie nie może zabraknąć w diecie chorych z PCOS. Niedobory tej witaminy mają związek z nieprawidłowymi owulacjami. Ma ona również duży wpływ na sam proces rozrodu. Jej dobrym źródłem są oleje roślinne, orzechy czy awokado.
Kwas foliowy – jego odpowiednia podaż minimalizuje prawdopodobieństwo nieregularnych owulacji lub zaniku owulacji. Ponadto, jeżeli celem leczenia PCOS jest zajście w ciąże, konieczne jest pokrycie codziennego zapotrzebowania na kwas foliowy, ponieważ zapobiega on wadom cewy nerwowej u dzieci i zapewnia ich prawidłowy rozwój.
Chrom – jest pierwiastkiem wykorzystywanym w terapii cukrzycy, jednak jak wykazały badania, może znaleźć swoje zastosowanie w leczeniu PCOS. Dowiedziono, że chrom zmniejsza stężenie insuliny i glukozy we krwi, co może być pomocne w złagodzeniu towarzyszącej zespołowi policystycznych jajników insulinooporności. Źródła pokarmowe tego pierwiastka to przede wszystkim drożdże, zielony groszek, cebula czy halibut.
Podsumowanie
Leczenie zespołu policystycznych jajników jest trudne i wymaga cierpliwości. Schorzenia, które mu towarzyszą powodują obniżenie jakości życia pacjentek. Niepłodność, nadmierne owłosienie czy zaburzenia gospodarki węglowodanowej to najbardziej uciążliwe z problemów, które dotykają kobiet z PCOS. Terapia tej choroby może nie obyć się bez podawania leków stabilizujących nadmiar hormonów, jednak ważnym czynnikiem jest tu także dieta. Należy zwracać szczególną uwagę na to, co się je, ponieważ można sobie zarówno pomóc, jak i bardzo zaszkodzić. Dieta w PCOS powinna być oparta przede wszystkim na produktach o niskim indeksie glikemicznym, które będą regulowały poziom glukozy i insuliny we krwi.
Źródła:
A. Kretowicz, A. Czerwonogrodzka-Senczyna. Wpływ spożycia fruktozy na gospodarkę węglowodanową u kobiet z zespołem policystycznych jajników. 2016
Drosdzol-Cop A i wsp.: Rozpoznanie zespołu policystycznych jajników u dziewcząt. Ginekol Pol. 2014, 85, 145-148
National Institutes of Health. Evidence-based Methology Workshop on Polycystic Ovary Syndrome. December 3-5, 2012
A. Nowotnik. Wielowymiarowość doświadczenia zespołu policystycznych jajników u kobiet w wieku rozrodczym: przegląd badań. Nowiny Lekarskie 2012
http://dietetycy.org.pl/zalecenia-dietetyczne-kobiet-zespolem-policystycznych-jajnikow-pcos/
Potrzebujesz indywidualnej konsultacji?
Umów się na konsultację online z dietetykiem z naszej poradni.
Wybrane konsultacje specjalistyczne: