Profilaktyka i leczenie insulinooporności za pomocą diety

Żyjemy coraz szybciej, zapominamy o regularnym odżywianiu, często w pośpiechu opychamy się wysokokalorycznymi produktami o słabej jakości. Do tego dochodzi stres w pracy i siedzący tryb życia. Czynniki te przyczyniają się do rozwoju otyłości i chorób z ściśle z nią związanych, takich jak: nadciśnienie tętnicze, wysoki poziom cholesterolu całkowitego i triglicerydów, obniżony poziom „dobrego” cholesterolu HDL, zbyt wysokie stężenie glukozy we krwi, czy oporność tkanek na insulinę. Dziś przyjrzymy się szczególnie temu ostatniemu schorzeniu.

Insulinooporność – definicja

Insulinoopornością określane jest zaburzenie homeostazy glukozy, które polega na zmniejszeniu wrażliwości tkanek docelowych na insulinę, pomimo jej podwyższonego lub prawidłowego stężenia w surowicy krwi. Mówiąc prościej, jest to stan, w którym dochodzi do upośledzenia działania insuliny. W początkowym etapie insulinooporności, komórki β trzustki nie są jeszcze uszkodzone i właściwie spełniają swoją rolę, reagując na wzrost glukozy we krwi, syntetyzują i wydzielają insulinę. W sytuacji, gdy tkanki obwodowe są oporne na działanie tego hormonu, krążąca glukoza nie jest przez nie pobierana i metabolizowana i w konsekwencji nie dochodzi do obniżenia jej stężenia we krwi. W rezultacie wysepki β trzustki dalej produkują coraz większe ilości insuliny, co prowadzi do ich przerostu i obumierania. Insulinooporność to stan, którego absolutnie nie można bagatelizować! Towarzyszą jej nie tylko zaburzenia metaboliczne, ale także wiele innych schorzeń, jak udar mózgu, zespół policystycznych jajników (PCOS), niektóre nowotwory, a nawet choroba Alzheimera.

Epidemiologia

Częstość występowania insulinooporności nie została dokładnie określona. Natomiast, szacuje się, że w krajach wysoko rozwiniętych problem dotyczy nawet 50% osób dorosłych! Są to zatrważające statystyki, które powinny zmusić nas do myślenia i przeciwdziałania tej chorobie, zwłaszcza, że jest ona uznawana za jeden z głównych czynników przyczynowych zespołu metabolicznego. Ryzyko zachorowania wzrasta wraz z wiekiem, a bardziej narażeni są mężczyźni, u których częściej diagnozuje się otyłość brzuszną, będącą jedną z głównych przyczyn insulinooporności.

Etiopatogeneza

Związek insulinooporności z otyłością jest niepodważalny, co jednak nie oznacza, że u wszystkich otyłych ludzi będzie występować oporność na insulinę i na odwrót. Uwarunkowania genetyczne i środowiskowe także mają duże znaczenie w patogenezie insulinooporności. Obniżenie wrażliwości na insulinę może mieć podłoże genetyczne. Dzieje się tak, gdy organizm sam produkuje hormon nieprawidłowo zbudowany, ale również stan ten może być spowodowany nadmiarem hormonów działających przeciwstawnie do insuliny, takich jak: kortyzol, glukagon, hormon wzrostu czy hormony tarczycy.

Na geny, niestety, wpływu nie mamy, natomiast czynniki środowiskowe już jesteśmy w stanie zmodyfikować. Zbyt wysoka kaloryczność diety i niska aktywność fizyczna to elementy, które mają największy wpływ na rozwój insulinooporności, ponieważ w dużej mierze są one odpowiedzialne za nadmierny przyrost tkanki tłuszczowej w organizmie. To właśnie ona, ze względu na produkcję przeciwstawnych do insuliny substancji hormonalnych i bezpośrednie wydzielanie do krwi wolnych kwasów tłuszczowych, jest współwinna powstawania insulinooporności. Do innych czynników środowiskowych zalicza się także palenie tytoniu, nadmierne spożycie alkoholu i przewlekły stres.

Objawy

Oporność tkanek na insulinę może nie dawać żadnych objawów przez długi czas, dlatego właśnie schorzenie to jest szczególnie niebezpieczne dla zdrowia. Ale może również ujawniać się na rozmaite sposoby. Najczęściej o prawdopodobnie istniejącej insulinooporności świadczą chroniczne zaburzenia gospodarki węglowodanowej, zwłaszcza stale utrzymujące się wysokie wartości glikemii. Hiperglikemia objawia się uczuciem zmęczenia, silnym pragnieniem, zwiększonym apetytem czy częstym oddawaniem moczu. Symptomy te mogą sygnalizować oporność tkanek na insulinę, a także początkową fazę cukrzycy.

Objawem rozwijającej się insulinooporności może być także nagły wzrost masy ciała, napady silnego głodu i ciągłe parcie na węglowodany proste. Występowanie insulinooporności można także podejrzewać w sytuacji podwyższonego cholesterolu, przekraczającego normę stężenia trójglicerydów czy zwiększonego poziomu kwasu moczowego we krwi. Otyłość typu androidalnego (inaczej otyłość brzuszna) czy nadciśnienie tętnicze również mogą wskazywać na pojawienie się tego schorzenia.

Metody rozpoznawania insulinooporności

Metody rozpoznawania insulinooporności polegają na równoczesnych pomiarach stężeń glukozy i insuliny w surowicy krwi. Jej diagnostyka może odbywać się na kilka sposobów. Jednym z nich jest test doustnego obciążenia glukozą (OGTT – Oral Glucose Tolerance Test), który polega na podaniu pacjentowi czystej glukozy i obserwowaniu reakcji jego organizmu na nią. Pod uwagę bierze się tempo wydzielania insuliny, szybkość regulacji poziomu cukru we krwi i szybkość wchłaniania glukozy do komórek.

Kolejnym sposobem jest metoda HOMA (Homeostatic Model Assessment), której podstawą jest pobranie krwi od pacjenta, wyznaczenie w niej stężenia glukozy i insuliny oraz wyliczenie za pomocą odpowiedniego wzoru tzw. wskaźnika insulinooporności (HOMA-IR). Najbardziej dokładną i zarazem najskuteczniejszą metodą diagnostyki jest natomiast metoda klamry metabolicznej, która wyznacza prędkość wlewu glukozy. Pozwala ona na precyzyjne określenie realnego stopnia insulinooporności, w przeciwieństwie do metody HOMA, która czasem może dawać rozbieżne wyniki. Niestety, badanie to wykonuje się dość rzadko, ponieważ ma skomplikowany przebieg i generuje wysokie koszty.

Profilaktyka insulinooporności

Jak wcześniej wspomniano, to czy jesteśmy podatni na wystąpienie insulinooporności w dużej mierze zależne jest od uwarunkowań genetycznych, na które większego wpływu nie mamy. Jednakże, nieracjonalny sposób odżywiania i brak ruchu mogą zmniejszyć wrażliwość naszych tkanek na działanie insuliny. Aby tak się nie stało, należy stosować się do pewnych zasad zdrowego odżywiania, które uchronią nas nie tylko przed tym jednym schorzeniem, ale i wieloma innymi chorobami dietozależnymi. Główne zalecenia żywieniowe wykorzystywane w prewencji insulinooporności to:

• zwiększenie spożycia błonnika pokarmowego, pochodzącego z pełnoziarnistych produktów zbożowych, roślin strączkowych, warzyw i owoców,
• ograniczenie spożycia tłuszczu zwierzęcego na korzyść olejów roślinnych,
• zmniejszenie spożycia potraw smażonych, słodyczy, słodkich napojów i produktów bogatych w tłuszcz i cukier,
• codzienne spożywanie pełnowartościowych śniadań,
• systematyczna kontrola wielkości porcji spożywanych posiłków, przekąsek i częstotliwości jedzenia,
• umiar w spożyciu alkoholu.

Dieta w insulinooporności

Poprawa wrażliwości tkanek na insulinę jest absolutną koniecznością. Leczenie farmakologiczne nie jest w tym przypadku jedyną możliwością. Podstawą leczenia dietetycznego jest przede wszystkim zmniejszenie masy ciała (u osób otyłych) i utrzymanie stabilnego poziomu cukru we krwi.

Aby uwrażliwić komórki na insulinę, oprócz zmiany diety, należy wdrożyć aktywność fizyczną. Osoby z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej muszą się dużo ruszać, muszą dbać o rodzaj i ilość spożywanych węglowodanów oraz regularność posiłków. Warto zwrócić uwagę również na zawartość tłuszczu i błonnika pokarmowego w diecie.

Dieta w insulinooporności opiera się na zmniejszeniu całkowitej ilości węglowodanów, zarówno prostych, jak i złożonych. Przede wszystkim należy całkowicie wyeliminować produkty, które gwałtownie podnoszą poziom cukru i w konsekwencji insuliny we krwi. Z jadłospisu zdecydowanie należy wykluczyć przetworzoną żywność, słodzone napoje, soki, suszone owoce, słodycze, rafinowaną żywność – białą mąkę pszenną, czy syrop klonowy.

Zmniejszeniu podlega również ten rodzaj węglowodanów, który uznawany jest za wartościowy (kasze, ziemniaki, ryż, płatki owsiane itp.). W insulinooporności, wybierając produkty spożywcze, kierujemy się ich indeksem glikemicznym (IG) – im niższy, tym lepiej. Istotne jest, by jadłospis nie zawierał posiłków składających się z samych węglowodanów (np. owoce czy owsianka) – dodatek białka, tłuszczu i błonnika pokarmowego zmniejszy IG potrawy, co z punktu widzenia uwrażliwiania tkanek na insulinę jest korzystne.

Polecane produkty zmniejszające Insulinooporność

Przyprawy – jak pokazują badania, ich zaletą jest nie tylko wydobycie smaku potraw. Niektóre z nich, ze względu na swoje właściwości, mogą być pomocne w leczeniu insulinooporności. I tak na przykład cynamon spowalnia opróżnianie żołądka, przez co spowalnia przejście glukozy do krwi. Imbir, kurkuma czy bazylia nie tylko nadają wyśmienity smak, ale także zmniejszają wchłanianie glukozy. Czarnuszka z kolei obniża stężenie glukozy i insuliny na czczo. Aby wzmocnić jej działanie, należy spożywać jedną łyżeczkę tuż przed snem.

Spirulina – to alga o szmaragdowozielonej barwie i charakterystycznym smaku, który niestety nie każdemu odpowiada. Jednak, jak wynika z badań, osoby z insulinoopornością nie powinny z niej rezygnować, ponieważ znacząco zwiększa ona wrażliwość tkanek na insulinę.

Kawa – mimo iż kofeina zawarta w kawie ma niekorzystny wpływ na śródbłonek naczyń krwionośnych, to wyniki niektórych badań sugerują, że jej regularne spożycie może zapobiegać rozwojowi wielu chorób, w tym insulinooporności. Zawarte w kawie antyoksydanty, potas, magnez czy niacynę wykazują pozytywne działanie na metabolizm glukozy i tym samym mogą zrównoważyć negatywny wpływ kofeiny na ryzyko incydentów sercowo-naczyniowych.

Zielona herbata – w piciu zielonej herbaty trudno doszukać się jakichkolwiek minusów. Jest ona niezwykłym napojem, chociażby ze względu na dużą zawartość katechin – substancji o wysokim potencjale przeciwutleniającym. Zielona herbata może być pomocna w leczeniu insulinooporności, ponieważ blokuje transport glukozy do adipocytów (komórek magazynujących tłuszcz) i zwiększa do mięśni, co powoduje zwiększoną wrażliwość tkanek na insulinę, a dodatkowo dobrze wpływa na proces odchudzania.

Ryby morskie - są źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 o właściwościach przeciwzapalnych. Ponadto, wykazano, że zmniejszają one stężenie kortyzolu, który działa przeciwstawnie do insuliny i blokuje jej prawidłowe działanie. Jeśli dieta jest uboga w kwasy tłuszczowe omega-3, prowadzi to do zaburzeń gospodarki insulinowej. Ryby morskie są także świetnym źródłem witaminy D, która poprawia czynność komórek β trzustki i wrażliwość tkanek na działanie insulinę.

Kakao i gorzka czekolada – produkty te są bogate w magnez, którego niedobór w organizmie jest bardzo niekorzystny dla receptorów insulinowych i może przyczynić się do obniżenia wrażliwości tkanek na insulinę, co dodatkowo może odbić się na tolerancji i gospodarce węglowodanowej. Ponadto, magnez jest pierwiastkiem, który aktywuje wiele enzymów i hormonów biorących udział w przemianie białek, tłuszczów i przede wszystkim węglowodanów.

Pełnoziarniste produkty zbożowe – nie tylko zawierają duże ilości błonnika pokarmowego, który stabilizuje poziom glukozy we krwi, ale także są bogatym źródłem witamin z grupy B. Pełnią one istotną rolę w syntezie kortyzolu i insuliny. Ich niedobór może zaburzyć równowagę tych hormonów w organizmie i wpłynąć na rozwój insulinooporności.

Nasiona roślin strączkowych – regulują poziom glukozy i insuliny we krwi. Jak wykazano, osoby, których dieta była bogata w warzywa strączkowe, miały niższą masę ciała, zmniejszone ryzyko zachorowania na cukrzycę typu II oraz lepszy lipidogram niż osoby w ogóle nie spożywające tych produktów.

Podsumowanie

Tkanki mogą stać się oporne na insulinę z różnych powodów. Jednak najistotniejszy w powstawaniu insulinooporności jest styl życia. Aby jej zapobiec, należy przede wszystkim nie doprowadzić do rozwoju otyłości lub zredukować nadmierną masę ciała. Zmiana stylu życia to także wdrożenie prawidłowego sposobu odżywiania. W prewencji i leczeniu insulinooporności istotną rolę odgrywają niektóre składniki bioaktywne, takie jak: błonnik pokarmowy, zdrowe kwasy tłuszczowe omega-3, witaminy z grupy B, witamina D, magnez czy polifenole. Aktywność fizyczna i unikanie stresu to kolejne czynniki, na które warto zwrócić uwagę, ponieważ przyczyniają się do utrzymania prawidłowego poziomu wrażliwości tkanek na insulinę.

Źródła:
Suliburska J, Kuśnierek J. Czynniki żywieniowe i pozażywieniowe w rozwoju insulinooporności. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2010, tom 1, nr 3, 177-183)
Wesołowski P, Wańkowicz Z. Insulinooporność – metody rozpoznawania i następstwa kliniczne. Nefrol. Dial. Pol. 2011, 15, 243-246
Pawlak J, Derlacz R. Mechanizm powstawania oporności na insulinę w tkankach obwodowych. Postępy Biochemii 2011
Stąpor N, Beń-Skowronek I. Insulinooporność u dzieci. Pediatr Endocrino Diabetes Metab 2014;21,3:107-115
http://www.michalwrzosek.pl/dieta/dieta-w-insulinoopornosci/